OSTATNIE POŻEGNANIE STRAŻAKA

Zdjęcia: Wojciech Caruk, Bogdan Hrywniak

Każdy, kto przychodzi do ratownictwa, z pasji czy też realizując „swój pomysł na życie”, zapewne wie, że ryzyko nieszczęścia, jakie może go ewentualnie spotkać w tym zawodzie jest większe niż gdzie indziej. Pewnie też w podświadomości domniema, że jak do niego dojdzie to jego bliscy „nie zostaną z tą traumą sami”, a społeczeństwo spłacając dług jego gotowości do niesienia pomocy zacznie w pierwszej kolejności od urządzenia godnego pogrzebu.

Do napisania kilku swoich przemyśleń odnośnie pogrzebów strażaków PSP zainspirowała mnie interpelacja poselska Pani Poseł Iwony Arent i odpowiedz Pana Jarosława Zielińskiego - sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji .

http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/interpelacja.xsp?typ=INT&nr=28597&view=null

w związku z tragicznym wypadkiem strażaka JRG Kętrzyn Macieja Ciunowicza.

https://osp.pl/artykuly/nie-zyje-strazak-z-osp-dobre-miasto-uleg-wypadkowi-podczas-cwiczen-w-psp-ketrzyn,13710/

Strażak to zawód podwyższonego ryzyka.

Strażak według Międzynarodowej Karty Charakterystyki Zagrożeń Zawodowych „jest osobą wykonującą czynności ratowniczo-gaśnicze podczas różnego rodzaju zdarzeń, głównie podczas pożarów w celu ratowania życia, zabezpieczenia obiektów, minimalizacji szkód materialnych”. Tyle sucha definicja, ale każdy też wie, że zadania strażaka są bardzo rozległe, a jego wyszkolenie to długi i ciągły proces wymagający ćwiczeń w doskonaleniu kunsztu. Oczywiście z wykonywaniem tych czynności, wiążą się określone ryzyka, które wyszkoleni strażacy powinni znać doskonale, ale oczywiście osiągnięcie stanu „zero wypadków” jest praktycznie niemożliwe. W latach 2012-2018 doszło w PSP do 12 193 wypadków w wyniku których 8 strażaków poniosło śmierć. 

Podczas działań ratowniczych adnotowano 3046 wypadków, a podczas ćwiczeń i szkolenia doszło do 977 wypadków. W latach 2016 – 2018 dane KG PSP pokazują 3 wypadki ze skutkiem śmiertelnym podczas akcji ratowniczych i 1 wypadek śmiertelny, który był związany z ćwiczeniami. Ten ostatni przypadek związany był właśnie z wypadkiem str. Macieja Ciunowicza z JRG Kętrzyn.

Godny pogrzeb

Na poziomie duchowym pogrzeb oznacza śmierć, utratę i ból. Sposób w jaki nasze ciała zostaną wtedy potraktowane, zależy od otaczającego nas społeczeństwa, religii, statusu społecznego i zawodowego. Oczywiście zawsze nadrzędną kwestią jest wola zmarłego jeżeli była i jego bliskich.

Strażak Maciej Ciunowicz zmarł 14 lipca 2018r. miesiąc po wypadku jaki zdarzył się podczas ćwiczeń na terenie strażnicy JRG Kętrzyn. Pomimo upływu roku od wypadku, okoliczności i przyczyny tego zdarzenia nie są do tej pory znane braci strażackiej w Polsce. Ba, podobno w sposób oficjalny PSP nie informuje nawet rodziny. W swoim rozważaniu nie będę jednak poruszał wątku samego wypadku i jego przyczyn. Moja wiedza o nim jest niepełna i opiera się na informacjach medialnych. Chciałbym natomiast poruszyć niezwykle delikatną, z punktu widzenia moralności, tematykę pogrzebów strażaków będących w służbie czynnej.

Czas pogrzebu osoby będącej strażakiem i nie tylko, to dla najbliższych okres niezwykle trudny i bolesny. Tym bardziej kiedy śmierć przychodzi nagle i zabiera tak młodego, zdrowego człowieka na starcie swojej kariery w PSP. Już pobieżna lektura obowiązujących aktów „prawa strażackiego” wyraźnie rozgranicza rodzaje pogrzebów. Pierwszy to pogrzeb państwowy, w którym to, na mocy ustawy o PSP i Rozporządzenia Ministra spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 marca 2002 r. to państwo, a w szczególności Jednostka organizacyjna PSP pokrywa koszty pogrzebu. Drugi to pogrzeb organizowany przez rodzinę, ale z możliwym „udziałem państwa” w postaci asysty honorowej, której wystawienie jest uregulowane w „Zarządzeniu nr 5 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej z dnia 21 czerwca 2006 r. w sprawie ramowego regulaminu służby w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej oraz regulaminu musztry i ceremoniału pożarniczego”. Asysta honorowa jest obligatoryjna w przypadku pogrzebu państwowego. Oczywiście ceremonie pogrzebowe dzielą się też na religijne i świeckie, ale nie będę w tym wpisie poruszał tego wątku.

Jak wspomniałem wcześniej str. Maciej Ciunowicz zmarł 14 lipca 2018 roku w wyniku odniesionych obrażeń podczas ćwiczeń z użyciem skokochronu (inf. Biuletyn KG PSP za rok 2018). Jego pogrzeb odbył się 20 lipca 2018 r. i z informacji jakie uzyskałem od siostry zmarłego, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie miał charakteru pogrzebu państwowego. Na prośbę rodziny zgodnie z Zarządzeniem nr 5 KG PSP przydzielona została asysta honorowa. Asystę honorową zgodnie z tym aktem prawnym stanowiły: „pododdział honorowy z pocztem sztandarowym, strażacy ustaleni do pełnienia służby na stanowisku honorowym przy trumnie oraz strażacy do niesienia odznaczeń, a także wieńców i wiązanek”. Trumna z ciałem zmarłego była też przewieziona na drabinie mechanicznej. Z całej oprawy jaką winna mieć  asysta honorowa nie było tylko orkiestry. Zdawać by się mogło, że wszystko odbyło się prawie godnie, jednak moim zdaniem była pewna niestosowność, bo z dostępnych w internecie zdjęć trumna nie była okryta flagą narodową, co było niezgodne z nowelizacją tego rozporządzenia z roku 2008 gdzie w §109.1.3.1) jest wyraźnie określone, że: „w przypadku pogrzebu strażaka, który zmarł tragicznie na służbie: trumnę okrywa się flagą narodową w ten sposób, że kolor biały znajduje się po lewej stronie patrząc w kierunku ołtarza lub kierunku przemieszczania się konduktu”.  Myślę, że jest to bardzo ważna sprawa, bo dla ludzi związanych z mundurem od pokoleń – a taką jest rodzina Maćka - to coś więcej jak symbol państwa, to po prostu kwestia godnego pożegnania bliskiego. Inna sprawą jest również to, że w przypadku pogrzebu strażaka będącego w służbie przygotowawczej problemem nierozstrzygniętym przez obowiązujące prawo jest pokrycie kosztów zakupu munduru wyjściowego, bo formalnie strażak nabywa prawo do jego posiadania po zakończeniu służby w okresie przygotowawczym. W tym konkretnym przypadku Maćka pochowano w mundurze OSP zakupionym przez jego macierzystą jednostkę OSP Dobre Miasto. Trochę to dziwne, bo nie jest to praktycznie żaden koszt dla danej Komendy, a i dla wielu rodzin jest to także wydatek do udźwignięcia. Ale oczywiście  nie o koszty, tu chodzi - tylko o zasady! Kupiła jednostka OSP, a PSP przyjęła to „do wiadomości”. Co by zrobiła, jakby OSP Dobre Miasto nie podjęło takiego kroku?

Odpowiedzialność systemu - pogrzeb państwowy

Myślę, że wielu strażaków o tym nie wie, ale pogrzeb państwowy przysługuje tylko tym strażakom w służbie czynnej, których śmierć „…nastąpiła na skutek wypadku pozostającego w związku z udziałem w akcji ratowniczej…”. Podkreślam w związku z udziałem w akcji ratowniczej. Strażacy, którzy ponieśli śmierć podczas służby, ale na ćwiczeniach, czy podczas szkolenia, pogrzebu państwowego mieć nie będą. Osobiście uważam, że jest to niesprawiedliwe, bo przecież ćwiczenia to nieodzowny element przygotowania strażaka do likwidacji zagrożeń przy akcjach ratowniczych i również wiążą się z ryzykiem. Dobrze jest o tym pamiętać i dążyć w przyszłości do rozszerzenia zapisu ustawy, właśnie o tragiczne zgony podczas ćwiczeń i szkoleń.

Bardzo interesujące i pomocne w analizie problemu są wspomniane wyżej dokumenty tj. interpelacja Pani Poseł Iwony Arent i odpowiedź Pana Jarosława Zielińskiego - sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. Pani poseł zapytała czy „planowane są zmiany art. 103 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej w taki sposób, aby uwzględnić w nim funkcjonariuszy PSP poległych w trakcie wykonywania obowiązków służbowych?”.  Pani Poseł argumentowała, że tacy strażacy też „oddali życie wykonując obowiązki służbowe i służąc innym Polakom”, a „ich pogrzeb nie jest organizowany przez właściwe jednostki organizacyjne PSP, a trumna nie jest przykryta biało-czerwoną flagą, tak jak ma to miejsce w przypadku strażaków poległych w trakcie akcji ratowniczych”.

Odpowiedz Pana ministra była moim zdaniem dość zaskakująca, bo jej kontekst może być np. taki, że za tragedie związane z ćwiczeniami odpowiada wyłącznie zmarły albo poszkodowany. Poniżej cytat z odpowiedzi Pana ministra:

„Wypadki w czasie wykonywania obowiązków służbowych, w tym również zdarzenia ze skutkiem śmiertelnym, nie tylko podczas ćwiczeń, ale również w trakcie, np.: konserwacji sprzętu, prac porządkowych, czy też poruszania się po terenie strażnicy zdarzają się, ale w zdecydowanej większości wynikają z nieprzestrzegania przepisów regulujących bezpieczeństwo i higienę pracy”.

Trudno nie zgodzić się z faktem, że każdy wypadek ma jakąś przyczynę i wiąże się ze złamaniem standardów, procedur czy też dobrych praktyk. Trudno też jednak przyjąć argumentację, że wypadki przy akcjach ratowniczych nie są złamaniem jakichkolwiek standardów, a wypadki podczas ćwiczeń są. Szczególny stan prawny jakim jest możliwość odstępstwa od zasad uznanych za bezpieczne nie może być usprawiedliwieniem dla niepotrzebnych tragedii, bo jest obwarowany wyłącznie ratowaniem życia ludzkiego.

Czasem nieprawidłowość w działaniach jest oczywista, jednak nie zawsze oceniający rozumieją kontekst sytuacji, w szczególności dążąc do wskazania winnego nie biorą pod uwagę jego przygotowania do określonych działań. To zaś zależy od poziomu wyszkolenia, doskonalenia zawodowego, codziennego funkcjonowania mechanizmów kontroli jakości, przepływu informacji w całej formacji, zaufania strażaka do przełożonych i kolegów, aktualnego stanu zdrowia, jakości sprzętu, stresu w danej sytuacji itp, itd...

Trzeba też zawsze pamiętać, że niezależnie czy są to akcje ratownicze, czy ćwiczenia ratownicy zawsze działają w stresie, często są niepewni swych kompetencji i jak zwykle są pod presją dowódców oraz kadry nastawionej na sukces.

Odpowiedzialność przełożonych w dół począwszy od 01 KG PSP po szeregowego strażaka nie jest w polskim systemie ratowniczych normą, a to przecież od 01 KG odpowiada za wyszkolenie i przygotowanie ratowników do działań bo tworzy rozwiązania prawne i wdraża dobre praktyki. To na nim ciążą obowiązki prawidłowego wprowadzania rozwiązań systemowych, które wskazują właściwe rozwiązania ratownicze czy szkoleniowe.

Niestety nasz system jest tak skonstruowany prawnie, że tylko ratownik, KDR czy bezpośredni przełożony ponosi odpowiedzialność za ewentualnie popełnione błędy lub zaniechania. Jakby wszyscy przemilczają fakt, że to w pierwszej kolejności rolą systemu jest wskazanie rozwiązań prawidłowych i wyszkolenie według nich strażaków.

Pogrzeby w PSP i Policji

Analizując problematykę pogrzebów strażaków PSP nie sposób nie odnieść się do innych służb podległych MSWiA. Z uwagi na ich ilość i ograniczoną pojemność mojego opracowania odniosę się tylko do najbardziej licznej formacji resortu MSWiA jaką jest Policja.

Zagadnienie pogrzebów podobnie jak w PSP opisują trzy akty prawne tj, Ustawa o Policji, Rozporządzenie MSWiA z dnia 1 marca 2002r. w sprawie warunków pokrywania kosztów pogrzebu policjanta oraz określenia członków jego rodziny, na których przysługuje zasiłek pogrzebowy oraz Zarządzenie nr 122 Komendanta Głównego Policji.

W celu lepszego zobrazowania różnic wygodniej posłużyć się tabelą.

PSP		POLICJA
Ustawa o PSP Dz. U. z 2018 r. poz. 1313, 1592, 1669, z 2019 r. poz. 730.	Art. 103. 2. Jeżeli śmierć strażaka nastąpiła na skutek wypadku pozostającego w związku z udziałem w akcji ratowniczej, koszty pogrzebu pokrywa się ze środków właściwej jednostki organizacyjnej Państwowej Straży Pożarnej.	Ustawa o Policji Dz. U. z 2019 r. poz. 161, 125	Art. 120.2. Minister właściwy do spraw wewnętrznych określi, w drodze rozporządzenia, warunki pokrywania kosztów pogrzebu policjanta ze środków właściwego organu Policji oraz określi członków rodziny, na których przysługuje zasiłek pogrzebowy, uwzględniając rodzaje wydatków pokrywanych w ramach kosztów pogrzebu i ich wysokość, przypadki oraz sposób ustalania wysokości oraz tryb wypłaty zasiłku pogrzebowego lub jego wyrównania z tytułu śmierci członka rodziny oraz dokumenty wymagane do ich wypłaty.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 marca 2002 r. w sprawie warunków pokrywania ze środków właściwej jednostki organizacyjnej Państwowej Straży Pożarnej kosztów pogrzebu strażaka. Dz.U. 2002 nr 23 poz. 235	§1. Jednostka organizacyjna Państwowej Straży Pożarnej, zwana dalej „właściwą jednostką”, w której strażak Państwowej Straży Pożarnej, zwany dalej „strażakiem”, pełnią służbę bezpośrednio przed śmiercią, pokrywa następujące koszty pogrzebu strażaka w razie jego śmierci w przypadku, o którym mowa w art. 103 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej: 1) opłata za zakup miejsca pochowania na cmentarzu, 2) przewóz zwłok strażaka do miejscowości, w której zmarły ma być pochowany, 3) zakup trumny, 4) wybudowanie nagrobka, 5) zakup wieńca lub kwiatów, 6) ogłoszenie nekrologu w prasie.	Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 marca 2002 r. w sprawie warunków pokrywania kosztów pogrzebu policjanta oraz określenia członków jego rodziny, na których przysługuje zasiłek pogrzebowy Dz.U.18.264	§1.Użyte w rozporządzeniu określenia oznaczają: 1) koszty pogrzebu policjanta - koszty pogrzebu policjanta zmarłego wskutek wypadku lub choroby pozostających w związku ze służbą w Policji, § 2. Koszty pogrzebu policjanta obejmują wszelkie wydatki związane z organizacją pogrzebu i przeprowadzeniem pochówku zmarłego, łącznie z wybudowaniem nagrobka w miejscowości wskazanej przez rodzinę, a jeżeli zmarły nie pozostawił rodziny, w miejscowości, w której zmarł, pełnił służbę lub zamieszkiwał.
Zarządzenie Nr 5 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej z dnia 21 czerwca 2006 r. w sprawie ramowego regulaminu służby w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej oraz regulaminu musztry i ceremoniału pożarniczego	§ 107. 1. Na pogrzeb strażaka, który zginął podczas działań ratowniczych, zapewnia się pożarniczą asystę honorową, chyba że rodzina strażaka zadeklaruje rezygnację z asysty. § 109. 3. W przypadku pogrzebu strażaka, który zmarł tragicznie na służbie: 1) trumnę okrywa się flagą narodową w ten sposób, że kolor biały znajduje się po lewej stronie, patrząc w kierunku ołtarza lub kierunku przemieszczania się konduktu;	Zarządzenie nr 122 Komendanta Głównego Policji z dnia 25 maja 2012 r. w sprawie ceremoniału policyjnego	11 Uroczystości pogrzebowe z działem policyjnej asysty honorowej 1. …..Policyjna asysta honorowa przysługuje podczas pogrzebów: 1) policjantów, którzy ponieśli śmierć w ochronie życia i zdrowia ludzi oraz mienia albo w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym policjantów, którzy zginęli podczas misji poza granicami państwa; 2) generalnych inspektorów i nadinspektorów Policji; 3) policjantów, pracowników Policji oraz funkcjonariuszy Policji w stanie spoczynku 2. Policyjna asysta honorowa nie przysługuje w przypadku śmierci samobójczej policjanta. 3. O udział policyjnej asysty honorowej w uroczystości pogrzebowej występuje, za zgodą rodziny zmarłego policjanta, kierownik jednostki organizacyjnej Policji lub organizator pogrzebu. 4. Policyjną asystę honorową na pogrzeb policjanta, który poniósł śmierć w czasie pełnienia obowiązków służbowych, przydziela właściwy miejscowo komendant wojewódzki (Stołeczny) Policji.

Porównując reguły pogrzebu, w dwóch polskich formacjach mundurowych zauważamy odmienne podejście do tego samego zagadnienia. Dalsza analiza i porównanie procedur z innych krajów prowadzi do wniosku, że daleko nam do pięknych i doskonale dopracowanych w sferze reguł i symboli zasad, na podstawie których żegnamy swoich kolegów. Niejednokrotnie mogliśmy zobaczyć chociażby w wielu amerykańskich filmach fabularnych sceny o bohaterskich strażakach i ich ostatnie pożegnanie. W życiu realnym jest podobnie, co najlepiej obrazuje ten krótki film.

https://www.youtube.com/watch?time_continue=102&v=VUqG6vnyTrw

Procedury tam obowiązujące zarówno strażaków zawodowych, jak i ochotniczych mogą być naprawdę dobrym wzorem do naśladowania - tu jeden z przykładów:

https://www.nvfc.org/wp-content/uploads/2015/10/Funeral_Procedures_Guide.pdf

Podsumowanie

Budowa profesjonalnego systemu ratowniczego to działanie bardzo skomplikowane i wymagające działań w wielu aspektach. Jednym z nich jest także budowa etosu służby, promowanie tradycji i godnych zachowań oraz szacunek dla odchodzących pokoleń ratowników ze szczególnym uwzględnieniem tych, którzy oddali własne życie w służbie lub  w związku ze służbą. Możliwość godnego pożegnania zmarłych koleżanki/kolegi powinna wynikać z przepisów i regulaminów a w służbie, w której szanuje się ludzi powinna być zaszczytnym obowiązkiem! Zaszczytem, który zostanie w sercu na dalsze dni nie tylko ratowniczego życia. Zaszczytem, w którym na symbole zwraca się szczególną uwagę. Zaszczytem, który nie dzieli ofiary życia w służbie. Naprawdę wstyd, że Pan Minister musiał odpowiadać na taką interpelację, a co gorsze odpowiadając na nią - tak po ludzku nie zamyślił się i nie naprawił tej wielkiej niesprawiedliwości! Mimo że Komendant Główny sprawę uznał za zamkniętą, co wynika z treści interpelacji Pana Ministra, to może jednak w imię wyższych celów powinien powtórnie pochylić się nad problemem i tę sprawę uczciwie załatwić! Warto też, aby w swoich ewentualnych przyszłych poczynanych Komendant Główny PSP otrzymał wsparcie od wszystkich związków zawodowych funkcjonujących w PSP. W swoim imieniu osobiście wystosuję pismo do Pana Ministra w sprawie naprawy tej sytuacji.

Za miesiąc będzie pierwsza rocznica śmierci Maćka. Tego błędu już nie naprawimy, ale myśląc o innych pamiętamy, że jesteśmy Mu i jego Rodzinie to winni, a wtedy Jego śmierć nabierze głębszego sensu.

Myślę, że mnie poprzecie, w imię pamięci o tym młodym ratowniku, który zginął na służbie!